Bijgewerkt op 3 oktober 2023 door Simpto.nl
Wat zijn hormonen?
Hormonen zijn stofjes in ons lichaam die worden aangemaakt in bepaalde organen, klieren genaamd. Deze klieren scheiden de hormonen uit in het bloed, waarna de hormonen elders in het lichaam – in het ‘doelorgaan’ – een bepaald effect hebben. Dit effect is voor elk hormoon weer anders. Op deze manier regelen de hormonen belangrijke processen in ons lichaam. Voorbeelden van klieren zijn de schildklier, de alvleesklier, de hypofyse en de bijnieren. Ze maken hormonen als thyroxine (schildklierhormoon), insuline, groeihormoon en cortisol.
Waar worden hormonen gemaakt?
Hormonen worden gemaakt in klieren en organen die verspreid door het lichaam liggen. Het gaat om de volgende organen:
- hersenen
- pijnappelklier (glandula pinealis)
- hypothalamus
- hypofyse
- schildklier
- bijschildklieren
- zwezerik (thymus)
- maag
- alvleesklier (pancreas)
- eierstokken (ovaria)
- teelballen (testes)
Nadat hormonen zijn aangemaakt in de klieren worden ze uitgescheiden in het bloed. Via de bloedbaan komen ze terecht in de weefsels en organen waar ze hun werk doen. Dit worden de doelorganen genoemd. Een kenmerk van hormonen is dus dat ze gemaakt worden in een klier maar elders in het lichaam een bepaald effect hebben.
Welke hormonen zijn er?
In ons lichaam zijn verschillende klieren aanwezig. Elke klier maakt één of meer hormonen aan. In totaal zijn er meer dan 30 verschillende hormonen in ons lichaam. In de tabel hieronder staan de meeste hormonen vermeld, met daarbij de klieren waar ze aangemaakt worden en de belangrijkste functie die ze in het lichaam hebben.
| hormoon | klier | functie |
| ACTH | hypofyse | zet bijnieren aan om cortisol te maken en uit te scheiden |
| ADH | hypofyse | vermindert de aanmaak van urine in de nieren |
| adrenaline | bijnieren | verhoogt de bloeddruk |
| aldosteron | bijnieren | regelen van de bloeddruk |
| calcitonine | schildklier | verlaagt calcium gehalte in het bloed |
| cortisol | bijnieren | verhoogt bloedsuiker gehalte, onderdrukt de afweer |
| FSH | hypofyse | voorbereiding van de eisprong |
| gastrine | maag | aanmaken van maagzuur door het maagslijmvlies |
| ghreline | maag | hongergevoel en spijsvertering |
| GHRH | hypothalamus | stimuleert afgifte groeihormoon door hypofyse |
| glucagon | alvleesklier | verhogen van bloedsuiker gehalte |
| groeihormoon | hypofyse | groei van het lichaam |
| HCG | placenta | in stand houden zwangerschap |
| inhibine | eierstokken | remt de werking van FSH en GnRH |
| insuline | alvleesklier | verlagen van bloedsuiker gehalte |
| leptine | vetweefsel | vermindert eetlust, stimuleert stofwisseling |
| LH | hypofyse | vrouwen: eisprong mannen: productie testosteron door teelballen |
| melatonine | pijnappelklier | regelen van de slaap |
| MSH | hypofyse | aanmaak van pigment in de huid |
| oestrogenen | eierstokken | voorbereiding baarmoeder op innesteling |
| oxytocine | hypofyse | op gang brengen weeen bij bevalling |
| progesteron | eierstokken, placenta | in stand houden zwangerschap |
| prolactine | hypofyse | productie van melk in de borst |
| PTH | bijschildklieren | regelen van het calcium gehalte van het bloed |
| renine | nieren | regelen van de bloeddruk |
| somatostatine | hypothalamus | remt afgifte groeihormoon door hypofyse |
| testosteron | teelballen | seksuele ontwikkeling bij de man |
| thyroxine | schildklier | stimuleert de stofwisseling |
| TRH | hypothalamus | stimuleert afgifte TSH door hypofyse |
| trijodothyronine | schildklier | stimuleert de stofwisseling |
| TSH | hypofyse | stimuleert afgifte schildklierhormonen door schildklier |
Wat is de functie van hormonen?
Hormonen spelen een belangrijke rol bij het regelen van allerlei processen in ons lichaam, waaronder groei en ontwikkeling, voortplanting, menstruatie, spijsvertering, bloeddruk, slaap, stofwisseling, gedrag en stemming. Kijk voor meer informatie over de functie van hormonen op de webpagina’s over de afzonderlijke hormonen.
Hoe werken hormonen?
Hormonen worden vanuit de klier waar ze worden aangemaakt uitgescheiden in het bloed. In het bloed zijn hormonen vaak gebonden aan eiwittten. Via het bloed komen ze terecht bij het doelorgaan (of meerdere organen). Daar komen de hormonen los van de eiwitten waarna ze hun werking kunnen uitoefenen. Dat doen ze door te binden aan bepaalde structuurtjes aan de oppervlakte van de cellen van deze doelorganen. Deze structuurtjes worden receptoren genoemd. Door te binden aan deze receptoren worden de cellen in het doelorgaan aangezet om bepaalde eiwitten aan te maken. Deze eiwitten zorgen er vervolgens voor dat bepaalde veranderingen in het lichaam optreden.
Wat kan er mis gaan?
Er zijn veel verschillende ziekten waarbij hormonen een rol spelen. Meestal is dan sprake van een tekort aan hormonen (hormoondeficientie) of een overmaat aan hormonen.
Overmaat aan hormonen
Een overmaat aan hormonen kan worden veroorzaakt door een gezwel van een klier. Een voorbeeld hiervan is een goedaardig gezwel van de hypofyse (hypofyseadenoom) dat groeihormoon aanmaakt. Dit kan leiden tot een overmaat aan groeihormoon. Het ziektebeeld dat hierdoor ontstaat wordt acromegalie genoemd. Het leidt tot groei van verschillende onderdelen van het lichaam.
Een ander voorbeeld van overproductie van hormonen is de ziekte van Graves. Hierbij is de oorzaak geen gezwel maar de productie van antistoffen die lijken op TSH. TSH is het hormoon dat de schildklier aanzet om schildklierhormonen te maken. Doordat de antistoffen lijken op TSH wordt de schildklier geprikkeld om schildklierhormonen aan te maken. Dit leidt tot de klachten die passen bij deze ziekte, zoals diarree, overmatig zweten en gejaagdheid.
Tekort aan hormonen
Ook kunnen ziekten ontstaan ten gevolge van een tekort aan hormonen. Dit kan bijvoorbeeld ontstaan door ziekte van de klier die het hormoon aanmaakt. Het is echter ook mogelijk dat het doelorgaan van het hormoon verminderd gevoelig is voor het hormoon. Er is dan geen daadwerkelijk tekort aan het hormoon maar het kan z’n werk niet goed doen. Voorbeelden van ziekten waarbij sprake is van een tekort aan hormonen zijn hypothyreoïdie (tekort aan schildklierhormoon) en hypogonadisme (tekort aan geslachtshormonen).
Endocrinologie
Mensen met hormonale ziekten worden vaak doorverwezen naar een arts die gespecialiseerd is in hormoonziekten. Een dergelijke arts wordt endocrinoloog genoemd. Het vakgebied endocrinologie houdt zich bezig met hormonale ziekten. Op de webpagina over endocrinologie staat een uitgebreide lijst met hormonale ziekten.
Hormonen als geneesmiddel
Verschillende hormonen worden gebruikt als geneesmiddel voor de behandeling van hormoontekorten of om bepaalde processen in het lichaam op gang te brengen. Vroeger werden hormonen voor deze toepassing verkregen uit dieren (bijvoorbeeld insuline), of zelfs uit mensen (bijvoorbeeld groeihormoon). Tegenwoordig worden de hormonen met behulp van biotechnologie nagemaakt in fabrieken. Hieronder een overzicht van hormonen die worden gebruikt als geneesmiddel.
| hormoon | voorbeelden van geneesmiddellen | toepassing |
| erytropoetine (EPO) | Abseamed, Binocrit, Eprex | bloedarmoede bij nierziekten |
| glucagon | Baqsimi, Glucagen | te laag bloedsuiker gehalte |
| groeihormoon | somatropine | tekort aan groeihormoon |
| insuline | Actrapid, Humalog, Humuline, Novorapid | type 1 diabetes |
| melatonine | Circadin | jetlag, slaapproblemen |
| oestrogenen | Marvelon, Minulet, Trigynon | anticonceptie |
| testosteron | Andriol, Androgel, Sustanon | tekort aan androgenen |
| thyroxine | Thyrax | hypothyreoidie |
| progestagenen | Orgametril, Prolutex, Utrogestan | anticonceptie, HRT |
Synoniemen
hormonale stoffen, hormoon, hormonale stof