Bijgewerkt op 21 oktober 2023
Wat is de ziekte van Menkes?
De ziekte van Menkes is een ernstige zeldzame aangeboren ziekte die leidt tot afwijkingen van het zenuwstelsel, afwijkingen van het bindweefsel en opvallend weinig gekruld hoofdhaar. Vanwege het gekrulde haar wordt de aandoening ook wel ‘kinky-hair syndroom’ genoemd. Kinderen met deze aandoening overlijden vaak op jonge leeftijd. Andere namen voor deze aandoening zijn syndroom van Menkes en Menkes-syndroom. De aandoening is genoemd naar de Oostenrijks-Amerikaanse arts Dr John Hans Menkes (1928-2008). Hij beschreef de aandoening als eerste in 1962.
Deze webpagina gaat over voorkomen (epidemiologie), oorzaak, symptomen, diagnose en behandeling van de ziekte van Menkes.
Wat is de oorzaak?
De ziekte van Menkes wordt veroorzaakt door een foutje in het DNA. Het gaat om een foutje in een stukje DNA op het X-chromosoom. Dit stukje DNA wordt het ATP7A-gen genoemd. Dit gen levert de blauwdruk voor een eiwit dat op de celmembraan zit. Daar regelt het de stroom van koper door de celmembraan. Dit enzym wordt Cu2+-transporterend ATPase-alfa polypeptide genoemd.
Bij ongeveer tweederde van de kinderen met deze ziekte wordt de afwijking (mutatie) van het ATP7A-gen van de moeder geërfd. De moeder is dan ‘drager’ van het afwijkende gen. Ze is zelf niet ziek omdat ze nog een tweede X-chromosoom heeft met daarop een normale versie van het ATP7A-gen. Bij de overige eenderde van de kinderen is sprake van een zogenaamde spontane mutatie (de novo mutatie). Bij hen is de mutatie van het ATP7A-gen vanzelf ontstaan in de periode vlak voor de conceptie (bevruchting van de eicel).
Hoe vaak komt het voor?
De ziekte van Menkes is een zeer zeldzame aandoening. De aandoening komt voor bij naar schatting 1 op de 350.000 pasgeboren baby’s. Dit getal wordt de incidentie genoemd. Het komt erop neer dat gemiddeld eens in de twee jaar in Nederland een kind wordt geboren met deze aandoening.
Bij wie?
Het gaat hier om een zogenaamde geslachtsgebonden ziekte. Dat betekent dat de afwijking (mutatie) van het DNA op het X-chromosoom gelegen is. Hierdoor komt de aandoening vrijwel uitsluitend bij mannen voor. Die hebben namelijk maar één X-chromosoom. Vrouwen hebben twee X-chromosomen. Daardoor hebben zij meestal nog een goed werkend gen dat het ontbreken van een goed werkend gen op het andere X-chromosoom compenseert. Vrouwen zijn dan ‘drager’ van het afwijkende gen. Bij sommige vrouwen leidt dit dragerschap tot geringe symptomen, zoals veranderde haarkleur.
Welke symptomen geeft het?
Meestal beginnen de klachten enkele maanden na de geboorte. Dan blijkt vaak dat het kind zich niet normaal ontwikkelt. Het groeit onvoldoende en er is vaak sprake van een verlaagde spierspanning (musculaire hypotonie). Ook kunnen stuiptrekkingen (convulsies) optreden. Opvallend zijn de afwijkingen van het hoofdhaar. Er is weinig haargroei op het hoofd en het haar is bleek van kleur en vaak sterk gekruld (‘kroeshaar’). Het haar aan de zijkant en achterkant van het hoofd is korter dan bovenop het hoofd.
Hoe wordt de diagnose gesteld?
De diagnose wordt aanvankelijk gesteld op grond van de symptomen, de bevindingen bij lichamelijk onderzoek en de resultaten van bloedonderzoek en beeldvormend onderzoek. Verder kan onderzoek van het haar helpen bij het vaststellen van de aandoening. De diagnose kan worden bevestigd met behulp van DNA-onderzoek. Daarbij wordt de onderliggende afwijking (mutatie) in het DNA aangetoond.
Lichamelijk onderzoek
Bij lichamelijk onderzoek kan sprake zijn van geelzucht, een bleke huid, verminderde spierkracht en abnormaal haar. Ook kan sprake zijn van een verlaagde lichaamstemperatuur (hypothermie).
Bloedonderzoek
Bij bloedonderzoek zijn het ceruloplasmine en het koper gehalte vaak verlaagd.
Beeldvormend onderzoek
Bij beeldvormend onderzoek kunnen verschillende afwijkingen worden gezien, waaronder botaangroeisels (benige exostosen), botontkalking (osteoporose), verbreding van de metafysen, gekronkelde slagaders (arteriële tortuositeit) en zogenaamde ‘Wormiaanse botten’. Dat zijn kleine onregelmatige stukjes bot in de schedelnaden.
Onderzoek van het haar
Wanneer het haar onder de microscoop wordt bekeken kunnen afwijkingen worden gezien, zoals gebroken haarschacht (trichorrhexis nodosa) en draaiing van de haarschacht (pili torti).
DNA-onderzoek
De diagnose kan worden bevestigd met behulp van DNA-onderzoek. Daarbij wordt de onderliggende afwijking (mutatie) in het DNA aangetoond. Bij verdenking van het bestaan van de ziekte bij het ongeboren kind kan ook DNA-diagnostiek worden gedaan op cellen die verkregen worden via prenataal onderzoek (amniocentese of chorionvilli-biopsie).
Wat is de behandeling?
Er is geen behandeling waarmee de ziekte van Menkes kan worden genezen. Omdat de aandoening zo zeldzaam is is het niet goed mogelijk om studies te doen naar de werkzaamheid van behandelingen. Bij een aantal patiënten is gebleken dat vroegtijdig toedienen van injecties met koper-histidine kan leiden tot een gunstiger beloop.
Wat is het beloop?
De meeste kinderen met de ziekte van Menkes overlijden op jonge leeftijd.
Synoniemen
kinky-hair syndroom, kroeshaarsyndroom, Menkes syndroom, syndroom van Menkes, trichopoliodystrofie, kinky hair syndroom, morbus Menkes, M. Menkes
Engelse vertaling
Menkes disease, Menkes syndrome
Verder lezen / Referenties
- JH Menkes, M Alter, GK Steigleder, DR Weakley, JH Sung, ‘A sex-linked recessive disorder with retardation of growth, peculiar hair, and focal cerebral and cerebellar degeneration, gepubliceerd in Pediatrics van mei 1962; 29: pagina’s 764–779.
- M Aldenhoven, LW Klomp, PM van Hasselt, TJ de Koning en G Visser, ‘Van gen naar ziekte; de ziekte van Menkes: koperdeficiëntie door een ATP7A-gendefect‘, gepubliceerd in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde van 13 oktober 2007; 151(41): pagina’s 2266-2270.