Katatonie

Bijgewerkt op 4 december 2023 door Simpto.nl

Wat is katatonie?

Katatonie is een aandoening waarbij kortsluiting in de hersenen optreedt. Dit kan verschillende oorzaken hebben en het kan tot verschillende symptomen leiden, waaronder vreemd gedrag, onbeweeglijkheid, niet eten en voor zich uit staren.

Door sommige artsen en onderzoekers wordt katatonie gezien als een afzonderlijk ziektebeeld. Dan wordt ook wel gesproken van katatone stoornis. Omdat katatonie vrijwel altijd voorkomt als ziekteverschijnsel bij een andere onderliggende aandoening zien anderen het als een symptoom of complicatie van een andere aandoening.

Welke oorzaken zijn er?

Katatonie werd oorspronkelijk gezien als een ziekteverschijnsel dat voorkomt bij mensen met schizofrenie. Later werd duidelijk dat het ook voor kan komen bij stemmingsstoornissen, zoals depressie en bipolaire stoornis. Daarnaast komt het ook voor bij andere psychiatrische ziektebeelden, waaronder post-traumatische stress-stoornis (PTSS) en autisme.

Tegenwoordig is duidelijk dat katatonie niet alleen voor kan komen bij psychische aandoeningen. Het kan ook voorkomen bij mensen met bepaalde stofwisselingsziekten, bepaalde neurologische ziektebeelden, zoals een hersenbloeding, diabetische ketoacidose, en als verschijnsel bij bepaalde syndromen. Ook het plotseling stoppen met het (langdurig) gebruik van benzodiazepines kan een katatone toestand uitlokken. In de tabel hieronder staat een uitgebreide lijst van mogelijke oorzaken van katatonie.

CATEGORIEOORZAKEN
afwijkingen in het bloeddiabetische ketoacidose
hyperhomocysteinurie
verhoogd calcium gehalte in het bloed (hypercalciemie)
drugsamfetamine
cocaine
ecstasy (XTC)
LSD
geneesmiddelenacetylsalicylzuur
ACTH-analoga
ciprofloxacine
droperidol
infectieziektenmalaria
neurologische aandoeningenhersenbloeding
hersentumor
psychiatrische aandoeningenbipolaire stoornis
depressie
schizofrenie
stoppen met het gebruik van geneesmiddelenbenzodiazepine-onttrekking
vitamine-tekortpellagra
vitamine B12-tekort
oorzaken van katatonie

Waarom katatonie ontstaat is niet goed duidelijk. Er zijn aanwijzingen dat bepaalde delen van de hersenen overmatig geprikkeld worden, maar waarom dat gebeurt is niet goed bekend.

Welke symptomen geeft het?

Katatonie kan leiden tot een reeks verschillende symptomen en ziekteverschijnselen, waaronder:

  • zich niet bewegen
    • verstarring van het lichaam (katalepsie)
    • bij bewegen van armen en/of benen door iemand anders blijven deze in die stand staan (flexibilitas cerea)
  • zich terugtrekken in zichzelf
    • geen contact met de omgeving
    • niet praten
  • afwerend gedrag
  • niet eten
    • dit kan leiden tot ondervoeding (malnutritie)
  • niet drinken
    • dit kan leiden tot dehydratie (uitdroging)
  • vreemd gedrag
    • steeds dezelfde dingen herhalen (stereotypie, stereotiep gedrag)
  • voor zich uit staren
  • trekken met het gezicht
  • opwinding en hyperactiviteit
  • extreme gespannenheid van de spieren (rigiditeit)
  • autonome disfunctie:
    • veranderende bloeddruk
    • veranderende ademhaling
    • veranderende lichaamstemperatuur
    • veranderende hartslag

Deze symptomen en ziekteverschijnselen komen nooit tegelijk voor. Vaak staan een of enkele symptomen op de voorgrond. Op grond van de symptomen die op de voorgrond treden wordt onderscheid gemaakt in verschillende vormen van katatonie.

Welke vormen zijn er?

In de tabel hieronder zijn de verschillende vormen van katatonie weergegeven.

SUBTYPE KATATONIESYMPTOMEN DIE OP DE VOORGROND STAAN
akinetische katatonieBij deze vorm staat niet bewegen op de voorgrond.
delirante katatonieBij deze vorm staat verwardheid op de voorgrond.
hyperactieve of geexciteerde katatonieBij deze vorm staan symptomen als rusteloosheid, het maken van vreemde bewegingen, het steeds herhalen van bewegingen, opwinding en/of impulsiviteit op de voorgrond. Soms is ook sprake van waangedachten en/of hallucinaties.
hypoactieve katatonieBij deze vorm trekt de patient zich terug.
maligne of letale katatonieDeze vorm leidt tot ernstige afwijkingen van het autonome zenuwstelsel, zoals koorts, hevig zweten, veranderde hartslag en veranderde bloeddruk. Dit kan tot een levensbedreigende situatie leiden. Ook ontstaan vaak afwijkingen in het bloed.
katatonie bij autismeDeze vorm komt voor bij mensen met (aanleg voor) autisme en kan leiden tot symptomen als stemmingswisselingen, zelf-beschadigend gedrag en hallucinaties.
de verschillende typen katatonie

Hoe wordt de diagnose gesteld?

Katatonie kan worden vastgesteld aan de hand van bepaalde kriteria die zijn vastgelegd in de zogenaamde Diagnostic and Statistical Manual (DSM). Dat is een naslagwerk voor psychiaters dat wordt gebruikt om diagnoses te stellen. Hierin staat dat bepaalde symptomen minimaal gedurende 24 uur aanwezig moeten zijn om de diagnose te kunnen stellen. Ook bepaalde vragenlijsten worden gebruikt om vast te stellen of iemand een katatone stoornis heeft. Een voorbeeld van een dergelijke vragenlijst is de zogenaamde Bush-Francis Catatonia Rating Scale.

Wat helpt bij het stellen van de diagnose ‘katatonie’ is als de klachten en ziekteverschijnselen goed reageren op behandeling met een benzodiazepine Dat geldt zeker als de symptomen weer verergeren bij het staken van de benzodiazepine.

Vaak zal de arts aanvullende onderzoek aanvragen, zoals bijvoorbeeld bloedonderzoek, een hersenscan en/of elektro-encefalografisch onderzoek (EEG). Dit wordt gedaan om andere oorzaken van de klachten uit te sluiten, zoals bijvoorbeeld delier, maligne neuroleptica syndroom en manie.

Wat is de behandeling?

Mensen met katatonie worden meestal behandeld door een psychiater. Deze heeft de keuze uit verschillende behandelingen. De keuze van de behandeling is afhankelijk van de symptomen die zich voordoen en van de onderliggende oorzaak. Verder is het van belang om ook eventuele complicaties van de aandoening te behandelen. Zo is het van belang om eventueel optredende uitdroging (door weigeren te eten en drinken) te behandelen met toediening van extra vocht. De behandeling van de katatonie zelf kan met behulp van geneesmiddelen. Als die niet of onvoldoende helpen kan elektroconvulsieve therapie (ECT) uitkomst bieden.

Bij mensen met maligne of letale katatonie is het autonome zenuwstelsel dusdanig aangetast dat opname op een intensive care afdeling (IC) noodzakelijk is.

Geneesmiddelen bij katatonie

In eerste instantie zal meestal een benzodiazepine worden voorgeschreven, zoals bijvoorbeeld lorazepam. De dosering wordt verhoogd totdat de symptomen verminderen of verdwijnen, of totdat bijwerkingen (met name sufheid) optreden. Gebruik van de benzodiazepine dient langzaam te worden afgebouwd om onttrekkingsverschijnselen te voorkomen. Dit kan maanden duren. Te snel afbouwen kan ook opnieuw katatone klachten veroorzaken.

verpakking Temesta (lorazepam) injectievloeistof
verpakking Temesta (lorazepam) ampullen voor injectie

Als benzodiazepines onvoldoende resultaat geven worden soms zogenaamde NMDA-receptor antagonisten, zoals amantadine en memantine, voorgeschreven. Ook worden soms antipsychotica, zoals bijvoorbeeld flupentixol, voorgeschreven maar over het algemeen zijn psychiaters terughoudend hiermee. Dergelijke middelen kunnen bij sommige patienten namelijk de symptomen verergeren. Bovendien kunnen antipsychotica vervelende bijwerkingen geven.

ECT

Als geneesmiddelen niet of onvoldoende effect hebben is elektroconvulsietherapie (ECT) is een ingrijpende maar doeltreffende behandeling voor katatonie. Bij ongeveer 80% van de mensen die niet of onvoldoende reageren op benzodiazepines is ECT werkzaam.

Wat is het beloop?

Het beloop van een katatone stoornis is van patient tot patient verschillend. Zonder behandeling kunnen patienten maanden tot zelfs jaren katatoon blijven. Bij aanhoudende katatonie kunnen ook complicaties ontstaan. Zo kan door niet eten en drinken respectievelijk ondervoeding en dehydratie (uitdroging) ontstaan. Door niet bewegen kunnen contracturen (vastzittende gewrichten), trombose en longembolie ontstaan. Hoe eerder de katatonie wordt behandeld des te groter de kans op herstel.

Historie

De term ‘katatonie’ werd in 1874 voor het eerst gebruikt door de Duitse psychiater Dr Karl Ludwig Kahlbaum.

Dr Karl Ludwig Kahlbaum sprak als eerste van katatonie
Dr Karl Ludwig Kahlbaum (1828-1899)

Synoniemen

catatonie, katatonisch, katatone kenmerken, katatone toestand, katatone stoornis, katatoon syndroom, katatone syndroom, katatone verschijnselen, katatoon beeld

Engelse vertaling

catatonia, catatonic state, catatonic disorder

Verder lezen / Referenties

Reacties van lotgenoten

Hieronder kun je reageren op dit artikel. Je kunt feedback geven op het artikel, vragen stellen en/of aanvullingen of adviezen geven. Andere lezers kunnen daar weer op reageren. Zo kan een levendige discussie ontstaan. Het is ook een manier om in contact te komen met andere (verzorgers van) personen met katatonie. Reacties worden niet automatisch gepubliceerd. Dit gebeurt nadat ze door de redactie van Simpto.nl gezien zijn. Daar kan soms enige uren overheen gaan.

1 gedachte over “Katatonie”

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Scroll naar boven