Bijgewerkt op 13 mei 2023
Wat is een Jarisch-Herxheimer reactie?
De Jarisch-Herxheimer reactie is een reactie van het lichaam op stofjes die vrijkomen uit bacteriën na behandeling met antibiotica. De klachten ontstaan meestal 2-12 uur na de eerste toediening van het antibioticum.
De aandoening leidt meestal tot koorts met koude rillingen en soms ook een lage bloeddruk (hypotensie). De aandoening wordt veroorzaakt als antibiotica worden gegeven aan mensen met syfilis, de ziekte van Weil of de ziekte van Lyme. Doordat de antibiotica de bacteriën die de ziekte veroorzaken kapot maken komen stofjes uit de bacteriën vrij in de bloedbaan. Het lichaam reageert daarop met het vrijmaken van zogenaamde cytokinen uit cellen. Deze cytokinen veroorzaken de klachten.
De aandoening is genoemd naar de Oostenrijkse dermatoloog Dr Adolf Jarisch en de Duitse dermatoloog Dr Karl Herxheimer. Zij beschreven de aandoening in respectievelijk 1895 en 1902. In die tijd werd syfilis nog behandeld met kwikzilver.
Welke symptomen geeft het?
De Jarisch-Herxheimerreactie kan tot onderstaande symptomen leiden (in afnemende frequentie).
- koorts
- koude rillingen
- snelle hartslag
- hoofdpijn
- spierpijn
- keelpijn
- misselijkheid
- pijn in de gewrichten
- braken
- bultjes in de nek
- pijnlijke bultjes in de nek
- bultjes in de hals
- pijnlijke bultjes in de hals
De klachten ontstaan enkele uren na toediening van het antibioticum. Het kan voorkomen dat de klachten van de aandoening die wordt behandeld tijdelijk verergert. Zo kan bij iemand met syfilis met huiduitslag de huiduitslag tijdelijk toenemen.
Bij zwangere vrouwen kan een Jarisch-Herxheimerreactie leiden tot vroeggeboorte en een verminderde zuurstofvoorziening aan het ongeboren kind (foetale nood).
Wat is de oorzaak?
De Jarisch-Herxheimer reactie ontstaat als mensen met een infectieziekte die wordt veroorzaakt door bepaalde bacteriën worden behandeld met antibiotica. Het gaat om bacteriën van het type ‘spirocheten’. Dat zijn bacteriën die ziekten als syfilis, de ziekte van Lyme en de ziekte van Weil (leptospirose) veroorzaken. De reactie kan optreden in de verschillende stadia van syfilis. Het wordt echter vooral gezien bij mensen met secundaire syfilis en neurosyfilis (neurolues).
Door de behandeling met antibiotica gaan de bacteriën kapot. Hierbij komen stofjes uit de bacteriën vrij in de bloedbaan. Als reactie hierop gaat het lichaam zogenaamde cytokinen vrijlaten uit cellen. Deze cytokinen veroorzaken het ontstaan van de reactie. Meestal ontstaan de klachten enkele uren na toediening van antibiotica.
De cytokinen die vrijkomen zijn vooral tumornecrosefactor (TNF), interleukine-6 (IL-6) en interleukine-8 (IL-8).
Mogelijk is de kans op het ontstaan of de ernst van de reactie afhankelijk van het type antibioticum waarmee wordt behandeld. Penicillines, zoals benzylpenicilline, zouden de reactie vaker veroorzaken dan bijvoorbeeld erytromycine.
Hoe vaak komt ’t voor?
Het is niet precies bekend hoe vaak een Jarisch-Herxheimer reactie voorkomt. Waarschijnlijk zal bij vrijwel iedereen met één van de bovengenoemde infectieziekten die wordt behandeld met antibiotica een reactie optreden. Bij sommige mensen zal die heel licht zijn, bij anderen zeer heftig. Waarschijnlijk geldt dat hoe meer bacteriën door de antibiotica kapot gemaakt worden, des te heftiger de reactie.
Jaarlijks komt in Nederland bij naar schatting 100-200 mensen een heftige Jarisch-Herxheimer reactie voor.
Hoe wordt de diagnose gesteld?
Er bestaat geen test waarmee de diagnose kan worden gesteld. De diagnose wordt daarom gesteld op grond van het patroon van optreden van de klachten, namelijk:
- Het optreden van koorts en eventueel lage bloeddruk en andere symptomen,
- Gedurende enkele uren na starten met behandeling met antibiotica,
- Voor een infectieziekte die wordt veroorzaakt door spirocheten: syfilis, ziekte van Lyme of ziekte van Weil.
Het kan lastig zijn om de aandoening te onderscheiden van een infectie van het bloed (sepsis). Ook het onderscheid met een anafylactische reactie kan moeilijk zijn.
Wat is de behandeling?
De behandeling is gericht op het verminderen van de symptomen. Zo kan de koorts worden bestreden met koortsremmende middelen (antipyretica), zoals bijvoorbeeld paracetamol. Een lage bloeddruk wordt vaak behandeld door via een infuus vocht toe te dienen.
Geneesmiddelen die tumornecrosefactor (TNF) remmen kunnen helpen om de klachten te verminderen. Dit soort middelen worden anti-TNF-middelen genoemd. Een voorbeeld van een anti-TNF-middel is infliximab.
Voorkomen Jarisch-Herxheimer reactie
Mogelijk kan het optreden van de reactie worden voorkomen door vóór behandeling met antibiotica corticosteroïden of anti-TNF-middelen toe te dienen.
Beloop en prognose
Bij de meeste mensen met een Jarisch-Herxheimer reactie verdwijnen de klachten binnen een dag vanzelf. Heel zelden zal door een verergering van de aandoening die wordt behandeld een levensbedreigende situatie ontstaan.
Engelse vertaling
ICD10-code
T78.2
Verder lezen / referenties
- U Zifko, K Lindner, D Wimberger, B Volc, and W Grisold, ‘Jarisch-Herxheimer reaction in a patient with neurosyphilis’, J Neurol Neurosurg Psychiatry. 1994 Jul; 57(7): 865–867.
- D Fekade ea, ‘Prevention of jarisch–herxheimer reactions by treatment with antibodies against tumor necrosis factor alpha’, N Engl J Med 1996;335:311-5
- Guerrier G, D’Ortenzio E (2013) ‘The Jarisch-Herxheimer Reaction in Leptospirosis: A Systematic Review.’ PLoS ONE 8(3): e59266.