Hypopituïtarisme

Bijgewerkt op 5 juli 2023

Wat is hypopituïtarisme?

Hypopituïtarisme is een tekort aan hormonen die door de hypofyse worden aangemaakt en uitgescheiden. Hypopituïtarisme is meestal een blijvende aandoening waarvoor levenslange behandeling nodig is. De behandeling bestaat uit het wegnemen van de onderliggende oorzaak, en inname of toediening van de hormonen waar een tekort aan is. Andere namen voor hypopituïtarisme zijn slecht werkende hypofyse, dysfunctie van de hypofyse, en hypofysedisfunctie.

Hypofyse en hypofysehormonen

De hypofyse bevindt zich aan de onderkant van de hersenen, ongeveer ter hoogte van de neus. De hypofyse bestaat uit een voorste deel en een achterste deel. In deze onderdelen van de hypofyse worden verschillende stoffen aangemaakt. Deze stoffen worden door de hypofyse uitgescheiden in het bloed. Via het bloed bereiken deze stofjes verschillende klieren in het lichaam, waaronder de schildklier, de bijnieren en de geslachtsklieren (zaadballen en eierstokken). Ze zetten de klieren aan om hormonen te produceren en uit te scheiden. Zo speelt de hypofyse een sleutelrol bij het regelen van de hormoonhuishouding van het lichaam.

De stofjes die door de hypofyse worden aangemaakt en uitgescheiden zijn zelf ook hormonen. Ze worden hypofysehormonen genoemd. De aanmaak en uitscheiding van de meeste hypofysehormonen van het voorste deel van de hypofyse staat onder controle van de hypothalamus. In de tabel hieronder staan de hormonen genoemd die in de hypofyse worden geproduceerd.

DEEL VAN HYPOFYSE	HYPOFYSEHORMOON	WERKT IN OP	FUNCTIE
voorste deel	ACTH	bijnieren	aanmaak stresshormoon cortisol
	follikel-stimulerend hormoon (FSH)	eierstokken	aanmaak oestrogenen
	groeihormoon (GH)	skelet & spieren	bevordert groei
	luteïniserend hormoon (LH)	zaadballen	aanmaak testosteron
	prolactine	melkklier	borstvoeding
	TSH	schildklier	aanmaak schildklierhormonen
achterste deel	antidiuretisch hormoon (ADH)	bijnieren	regelt de concentratie van bloed
	oxytocine	baarmoeder	veroorzaakt weeën

Bij hypopituïtarisme maakt de hypofyse onvoldoende hormonen aan. Het kan gaan om slechts één hormoon, om enkele hormonen, of om alle hypofysehormonen. In het laatste geval wordt gesproken van panhypopituïtarisme.

Hoe vaak komt het voor?

Hypopituïtarisme komt niet vaak voor. Het is niet goed bekend hoe vaak het precies voorkomt. Wij schatten dat deze aandoening in Nederland jaarlijks bij 600-800 mensen wordt vastgesteld.

Welke oorzaken zijn er?

Een slecht werkende hypofyse kan worden veroorzaakt door:

• gezwel (tumor):
  • gezwel van de hypofyse, zoals bijvoorbeeld:
    • prolactinoom
    • neurosarcoïdose
  • gezwel buiten de hypofyse dat tegen de hypofyse drukt
• beroerte:
  • hersenbloeding
  • herseninfarct
  • hersenembolie
• syndroom van Sheehan
• ijzerstapelingsziekte (hemochromatose)
• ontsteking of infectie
  • ontsteking van de hersenen (encefalitis)
  • ontsteking van de hersenvliezen (meningitis)
  • hersenabces
• verwonding:
  • verwonding van de hersenen (hersenletsel)
  • operatie aan de hersenen
• medische behandeling:
  • gebruik van bepaalde geneesmiddelen
  • bestraling van de hersenen
• aangeboren hypopituïtarisme

In bijna tweederde van de gevallen van hypopituïtarisme is een gezwel de oorzaak.

Aangeboren hypopituïtarisme

Sommige baby’s worden geboren met een slecht werkende hypofyse. Dat kan het gevolg zijn van schade aan de hersenen tijdens de geboorte. Het kan echter ook het gevolg zijn van een erfelijke afwijking in het DNA. De afwijking in het DNA leidt ertoe dat de hypofyse zich niet goed ontwikkelt. Er zijn verschillende stukjes DNA waarvan bekend is dat ze betrokken kunnen zijn bij erfelijke vormen van hypopituïtarisme. In de tabel hieronder zijn een aantal van dergelijke ‘genen’ genoemd.

GEN	LOKATIE
HESX1	chromosoom 3
LHX3	chromosoom 9
LHX4	chromosoom 1
OTX	chromosoom 14
POU1F1	chromosoom 3
PROP1	chromosoom 5
SOX3	X-chromosoom

Welke symptomen geeft het?

Hypopituïtarisme kan veel verschillende symptomen en ziekteverschijnselen geven. Welke symptomen optreden is (1) afhankelijk van welke hormonen verminderd worden uitgescheiden door de hypofyse, en (2) wat de onderliggende oorzaak is.

Symptomen door uitval van hypofysehormonen

In de tabel hieronder een overzicht van symptomen en ziektebeelden die kunnen optreden door een tekort aan hypofysehormonen.

HYPOFYSEHORMOON		SYMPTOMEN BIJ EEN TEKORT
ACTH		moeheid afvallen onvoldoende aankomen in gewicht (bij kinderen) vertraagde puberteit bloedarmoede verlaagd natrium gehalte in het bloed verlaagd glucose gehalte in het bloed bewustzijnsverlies braken verlaagde bloeddruk
ADH		diabetes insipidus
FSH		afwijkende menstruatie onvruchtbaarheid verminderd libido botontkalking
groeihormoon		klein voor de leeftijd (bij kinderen) overgewicht (‘buikje’) verhoogd cholesterol gehalte moeite met concentreren vergeetachtig
LH		verminderde haargroei spieratrofie bloedarmoede verminderd libido botontkalking
oxytocine		problemen in sociale omgang
prolactine		uitblijven van aanmaak van melk voor borstvoeding
TSH		moeheid obstipatie slecht tegen koude kunnen aankomen in gewicht haaruitval langzame hartslag langzaam denken lage bloeddruk vertraagde groei (kinderen)

Symptomen door onderliggende oorzaak

Als de onderliggende oorzaak een tumor (gezwel) is kan dat leiden tot hoofdpijn en druk op structuren in de omgeving van de hypofyse. Zo kan druk op het chiasma opticum leiden tot uitval van een deel van het gezichtsveld. Druk op zenuwen die de oogbewegingen aansturen kan leiden tot dubbelzien.

De tumor zelf kan juist bepaalde hypofysehormonen in overmaat aanmaken en uitscheiden. Zo kan bijvoorbeeld een hypofysetumor die groeihormoon aanmaakt leiden tot groei van lichaamsdelen als handen, voeten, neus en onderkaak. Dit leidt tot een ziektebeelden die gigantisme en acromegalie genoemd worden.

Hoe wordt de diagnose gesteld?

De diagnose wordt gesteld door de gehaltes van hypofysehormonen in het bloed te bepalen. Om de onderliggende oorzaak van de slecht werkende hypofyse te achterhalen wordt meestal een hersenscan gemaakt. Daarop is bijvoorbeeld goed te zien of er sprake is van een gezwel van de hypofyse (hypofysetumor), of een gezwel buiten de hypofyse dat tegen de hypofyse aan drukt.

Bloedonderzoek

In het bloed kunnen de gehaltes aan hypofysehormonen worden gemeten. Een verlaagd gehalte duidt op een slecht werkende hypofyse. Voor sommige bepalingen is het nodig om de hypofyse eerst te prikkelen om hormonen uit te scheiden, voordat beoordeeld kan worden of de hypofyse echt slecht werkt. Voor deze zogenaamde stimulatietesten wordt eerst een stofje toegediend dat de hypofyse stimuleert.

Hemochromatose als oorzaak van een slecht functionerende hypofyse kan worden opgespoord door het ferritine gehalte in het bloed te bepalen. Dit is verhoogd. Hypopituïtarisme door sarcoïdose leidt vaak tot een verhoogd ACE-gehalte in het bloed.

Beeldvormend onderzoek

Op een MRI-scan van de hersenen zijn afwijkingen van de hypofyse goed zichtbaar. Op de MRI-scan hieronder is een goedaardig gezwel van de hypofyse (hypofyseadenoom) te zien.

DNA-onderzoek

In geval van aangeboren hypopituïtarisme kan DNA-onderzoek onderliggende afwijkingen in het DNA (DNA-mutaties) aantonen.

Wat is de behandeling?

De behandeling van hypopituïtarisme bestaat uit (1) wegnemen van de onderliggende oorzaak, (2) behandelen van de hormoontekorten, en (3) behandelen van eventuele gevolgen van de hormoontekorten.

Behandelen onderliggende oorzaak

De meest voorkomende oorzaak van een slecht werkende hypofyse is een hypofysetumor. De kan middels een operatie worden verwijderd. Een dergelijke operatie wordt transsfenoïdale hypofysectomie genoemd. Prolactinomen worden vaak behandeld met dopamine-agonisten.

Hemochromatose wordt behandeld met aderlaten. Hierdoor zal de ophoping van ijzer in organen als de hypofyse langzaam afnemen.

Behandelen hormoontekorten

De meeste hypofysehormonen kunnen worden vervangen door synthetische hypofysehormonen. Deze kunnen per tablet worden ingenomen, of anders middels een injectie worden toegediend.

Een tekort aan ACTH bij hypopituïtarisme leidt ertoe dat de bijnieren onvoldoende cortisol aanmaken. Dit kan worden behandeld door toediening van hydrocortison, de geneesmiddelenvorm van cortisol. Een tekort aan TSH kan worden behandeld door inname van levothyroxine (T4), het schildklierhormoon dat door prikkeling van de schildklier door TSH wordt uitgescheiden. Groeihormoon (GH) kan in synthetische vorm per injectie worden toegediend. Antidiuretisch hormoon (ADH) kan in de vorm van desmopressine als tablet of neusspray worden toegediend. En zo zijn er ook geneesmiddelen die tekorten aan FSH en LH kunnen behandelen.

Historie

Hypopituïtarisme werd in 1914 voor het eerst beschreven door de Amerikaans-Duitse arts Dr Morris Simmonds. Daarom wordt de aandoening soms de ziekte van Simmonds genoemd.

Synoniemen

hypofysaire disfunctie, hypofysedysfunctie, ziekte van Simmonds, slecht werkende hypofyse

Engelse vertaling

hypopituitarism, Simmonds’ disease