Bijgewerkt op 9 oktober 2020
Wat is erythema nodosum?
Erythema nodosum is een ontsteking van onderhuids vetweefsel die vooral aan het onderbeen voorkomt. De aandoening leidt meestal tot rode pijnlijke zwellingen op één of beide scheenbenen. Soms ontstaan de klachten elders. De klachten verdwijnen na ongeveer een maand vanzelf.
Erythema nodosum komt ongeveer vier keer vaker voor bij vrouwen dan bij mannen.
Oorzaken
Erythema nodosum kan voorkomen als aandoening op zich. Het kan ook voorkomen als bijverschijnsel bij een andere ziekte.
Waarschijnlijk is de aandoening een overgevoeligheidsreactie tegen allerlei verschillende stofjes. Dit kunnen (onderdelen) van bacteriën of andere micro-organismen zijn, maar bijvoorbeeld ook geneesmiddelen.
Aangenomen wordt dat door binding van deze stofjes met antistoffen zogenaamde ‘immuuncomplexen’ ontstaan. Deze immuuncomplexen hechten zich aan bindweefselschotten (‘septa’) in het onderhuidse vetweefsel. Als reactie op de aanwezigheid van deze immuuncomplexen ontstaat in het onderhuidse vetweefsel een ontsteking.
Erythema nodosa als verschijnsel bij andere ziekten
Bij volwassenen is sarcoïdose regelmatig de onderliggende ziekte bij iemand met erythema nodosum. Ook de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa gaan regelmatig gepaard met de aandoening. Hetzelfde geldt voor de ziekte van Behçet.
Een keelontsteking door de streptokokken-bacterie is bij kinderen de meest voorkomende oorzaak voor erythema nodosum.
De lijst van ziekten en aandoeningen waarbij erythema nodosum kan optreden is lang. Onderaan deze webpagina staat een uitgebreid overzicht.
Erythema nodosa door geneesmiddelen
Ten slotte wordt de aandoening ook in verband gebracht met gebruik van bepaalde geneesmiddelen, zoals chloorthiazide, penicilline en fenytoïne.
Vrouwelijke geslachtshormonen
Het feit dat de aandoening vaker voorkomt bij vrouwen zou erop kunnen wijzen dat vrouwelijke geslachtshormonen een rol spelen bij het ontstaan van de ziekte. Mogelijk verklaart dit ook waarom de anticonceptiepil erythema nodosum kan veroorzaken. Anticonceptiepillen bevatten namelijk vrouwelijke geslachtshormonen.
Idiopathische erythema nodosum
Bij ongeveer 40% van de mensen wordt geen onderliggende oorzaak gevonden. De aandoening staat dan op zichzelf. In dat geval wordt wel gesproken van ‘idiopathische erythema nodosum’.
Erfelijke aanleg
Er is een verband tussen het voorkomen van bepaalde weefselkenmerken en erythema nodosum. Zo heeft ongeveer tweederde van de mensen met de ziekte het zogenaamd HLA-B27 antigeen.
Symptomen
Erythema nodosum leidt meestal tot pijnlijke, rode zwellingen aan de onderbenen. Soms treden de zwellingen elders op, zoals aan de billen, de bovenbenen, de kuiten, de enkels of de voeten.
De huidafwijkingen beginnen meestal als hard aanvoelende, rode zwellingen met een doorsnede van enkele centimers. In de loop van dagen kan de kleur langzaam veranderen naar paarsachtig. Later kunnen de afwijkingen meer bruin van kleur worden. Vaak hebben mensen ook last van vermoeid gevoel in de benen en gezwollen enkels. Ook kan pijn aan de gewrichten voorkomen. Andere klachten die op kunnen treden zijn koorts, hoesten, en zich niet lekker voelen.
Hoe vaak komt het voor?
Erythema nodosum komt niet vaak voor, maar is ook niet heel zeldzaam. Jaarlijks wordt in Nederland bij zo’n 500-600 mensen deze diagnose gesteld.
De meeste mensen zijn tussen de 10-40 jaar als de diagnose wordt gesteld. De aandoening komt ongeveer 4x vaker voor bij vrouwen dan bij mannen.
Diagnose
Artsen zullen vaak op grond van de kenmerkende afwijkingen al denken aan de diagnose ‘erythema nodosum’. Om de diagnose te bevestigen kan een zogenaamde ‘incisiebiopsie’ worden gedaan.
Incisiebiopsie
Bij een incisiebiopsie wordt een stukje weefsel weggenomen uit de huidafwijking. Dit wordt vervolgens door een patholoog-anatoom onder de microscoop onderzocht.
Bij onderzoek van het stukje weefsel – het ‘biopt’ – onder de microscoop worden ontstekingscellen in het onderhuidse bindweefsel gezien. Ontsteking van onderhuids bindweefsel wordt ‘panniculitis’ genoemd. Erythema nodosum is dus een vorm van panniculitis.
Behalve de ontstekingscellen is ook verbindweefseling van het vetweefsel zichtbaar. Kenmerkend voor de aandoening zijn zogenaamde ‘granulomen’ die bestaan uit histiocyten.
Aanvullend onderzoek
Om uit te zoeken of de aandoening het gevolg is van een onderliggende ziekte wordt vaak verwezen naar een internist. Als de aandoening optreedt bij een kind zal worden verwezen naar een kinderarts. De internist of kinderarts zal meestal aanvullend onderzoek laten doen, zoals laboratoriumonderzoek en beeldvormend onderzoek.
Laboratoriumonderzoek
Zo kan bloedonderzoek worden aangevraag om bepaalde oorzaken op te sporen. Vaak zal de bloedbezinkingssnelheid (BSE) verhoogd zijn. Hetzelfde geldt voor het CRP-gehalte in het bloed. Als erythema nodosum wordt veroorzaakt door sarcoïdose kan het calcium gehalte in het bloed verhoogd zijn. Dit wordt ‘hypercalciëmie‘ genoemd.
Ook kunnen kweken van urine, ontlasting of keelslijm worden gedaan om infecties op te sporen.
Beeldvormend onderzoek
Ook beeldvormend onderzoek kan helpen bij het vinden van een onderliggende oorzaak. Zo zal meestal een röntgenfoto van de borstkas (X-thorax) worden gemaakt. Daarop zijn vaak afwijkingen zichtbaar als sarcoïdose de onderliggende oorzaak is.
Behandeling
Wat kun je zelf doen?
Mensen met erythema nodosum kunnen zelf een aantal maatregelen nemen om de klachten te verminderen, namelijk bedrust, benen hoog houden, pijnstillers en steunkousen.
Bedrust
Bedrust kan helpen bij het verlichten van de klachten, en het voorkomen van het ontstaan van nieuwe zwellingen.
Benen hoog houden
Zolang geen bedrust wordt gehouden wordt geadviseerd de benen hoog te houden. Dit gaat ophoping van vocht (‘oedeem’) tegen. Hierdoor zullen de afwijkingen aan de benen sneller genezen, en is de kans op het ontstaan van nieuwe afwijkingen lager.
Steunkousen
Zolang de benen niet hoog gehouden kunnen worden kunnen steunkousen helpen de klachten te verlichten. Ook steunkousen gaan de ophoping van vocht in de benen tegen. Daarnaast kan door de druk van de kousen het gevoel van pijn verminderen.
Pijnstillers
Als pijnklachten op de voorgrond staan kunnen pijnstillers worden genomen. Meestal wordt geadviseerd om pijnstillers van de groep van NSAID’s te nemen. Een aantal middelen zijn zonder doktersrecept verkrijgbaar. Vanwege de bijwerkingen moeten dit soort middelen nooit lang achter elkaar worden gebruikt.
Wat kan de arts doen?
De arts zal de onderliggende oorzaak van de aandoening behandelen.
Als pijnklachten op de voorgrond staan kan de arts pijnstillers voorschrijven. In eerste instantie zullen dat pijnstillers van de groep van NSAID’s zijn. Voorbeelden van dergelijke middelen zijn ibuprofen, naproxen en diclofenac. Als die niet of onvoldoende helpen kan de arts sterkere middelen voorschrijven. Dat zijn meestal morfine-achtige middelen, zoals fentanyl.
Geneesmiddelen die verder worden gebruikt bij de behandeling van erythema nodosum zijn corticosteroïden – zoals prednisolon – en hydroxychloroquine.
Preventie
Preventie van erythema nodosum is niet mogelijk. Wel wordt mensen die de aandoening hebben gehad ten gevolge van het gebruik van geneesmiddelen aangeraden om deze geneesmiddelen niet meer te gebruiken. Dat kan bijvoorbeeld ook het geval zijn als de aandoening is ontstaan ten gevolge van het gebruik van de anticonceptiepil.
Beloop en prognose
Het komt vaak voor dat de klachten ontstaan na een infectie, bijvoorbeeld een verkoudheid of een griep. Nadat de klachten zijn ontstaan zullen ze na verloop van tijd ook weer vanzelf verdwijnen. Dat duurt in de meeste gevallen enkele weken tot twee maanden. Bij sommige patiënten kan het langer duren.
De levensverwachting wordt door de erythema nodosum zelf niet beïnvloed. Wel kan door de onderliggende ziekte de levensverwachting verminderd zijn.
Engelse vertaling
erythema nodosum, subacute migratory panniculitis of Vilanova and Piñol
ICD10-code
L52
Verder lezen / Referenties
- AL Bosma ea, ‘Erythema nodosum als reactiepatroon – een breed spectrum van onderliggende oorzaken’, gepubliceerd in de rubriek ‘Klinische Les’ van het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde van 2017; 161: D1061.
- E Wittouck & C de Cuijper, ‘Een hardnekkige erythema nodosum’, gepubliceerd in het Nederlands Tijdschrift voor Dermatologie en Venereologie van December 2013; Volume 23; Nummer 11: Pagina’s 638-640.
Appendix – Lijst met oorzaken
Van onderstaande aandoeningen en omstandigheden is bekend dat ze gepaard kunnen gaan met het ontstaan van erythema nodosum.
| aspergillose van de longen |
| blinde lis syndroom |
| brucellose |
| coccidioïdomycose |
| colitis ulcerosa |
| erythema nodosum |
| gebruik van ciprofloxacine (Ciproxin) tabletten |
| gebruik van ciprofloxacine drank |
| gebruik van de anticonceptiepil |
| gebruik van estradiol (Cetura) |
| gebruik van fenytoïne (Diphantoïne Z) tabletten |
| gebruik van glatirameer (Copaxone) |
| gebruik van indometacine (Indocid) |
| gebruik van indometacine zetpillen |
| gebruik van isotretinoïne (Roaccutane) |
| gebruik van minocycline (Minocin) |
| gebruik van montelukast (Singulair) |
| gebruik van naproxen (Aleve, Femex, Naprosyne, Naprovite) |
| gebruik van naproxen zetpil |
| gebruik van nilotinib (Tasigna) |
| gebruik van oestradiol tabletten |
| gebruik van oestrogenen (Dagynil, Premarin) |
| gebruik van thalidomide |
| gebruik van vemurafenib (Zelboraf) |
| gewrichtsontsteking door Yersinia-bacterie |
| gonorroe |
| granulomateuze mastitis |
| hepatitis A |
| hepatitis B |
| herpes simplex infectie |
| histoplasmose |
| infectie met het cytomegalovirus |
| infectie van de darm door Yersinia-bacterie |
| infectie van de dunne darm door Giardia lamblia |
| kattenkrabziekte |
| lepra |
| longontsteking door Mycoplasma-bacterie |
| mazelen |
| non-Hodgkin lymfoom |
| Q-koorts |
| salmonellose |
| sarcoïdose |
| syfilis |
| syndroom van Löfgren |
| syndroom van Reiter |
| syndroom van Sjögren |
| toediening van ciprofloxacine per injectie of infuus |
| toediening van ipilimumab (Yervoy) |
| toediening van pembrolizumab (Keytruda) |
| tuberculose |
| tularemie |
| ziekte van Behçet |
| ziekte van Crohn |
| ziekte van Hodgkin |
| ziekte van Pfeiffer |
| ziekte van Takayasu |
| ziekte van Weil |
| zwangerschap |
Gepubliceerd door: Simpto.nl
Datum van publicatie: 6 september 2017
Auteur: Erwin Douwes
Laatst bijgewerkt op: 9 oktober 2020