Antibiotica

Bijgewerkt op 6 januari 2024

Wat zijn antibiotica?

Antibiotica zijn geneesmiddelen tegen infecties die worden veroorzaakt door bacteriën. Ze worden ook wel antibacteriële middelen genoemd. Het eerste antibioticum werd in 1928 ontdekt door Alexander Fleming. Fleming ontdekte het middel penicilline. Sinds de ontdekking van penicilline werden veel infectieziekten opeens beter te behandelen. Daarmee werd de ontdekking van antibiotica één van de grootste doorbraken in de medische geschiedenis.

uitvinder antibiotica Sir Alexander Fleming
Sir Alexander Fleming (1881-1955)

Antibiotica werken tegen bacteriën, en niet tegen virussen. Geneesmiddelen die virussen bestrijden worden ‘antivirale middelen‘ of ‘virustatica’ genoemd.

antibiotica

Hoe werken antibiotica?

Bacteriostatisch vs. bactericide

Er wordt onderscheid gemaakt tussen bacteriostatische antibiotica en bactericide antibiotica. Bacteriostatische antibiotica remmen de vermenigvuldiging van bacteriën. Ze voorkomen dus verdere groei van bacteriën. Bactericide antibiotica doden de bacteriën. Ze worden ook wel bacteriedodende antibiotica genoemd.

Werkingsmechanisme

Er zijn verschillende manieren waarop een antibioticum een bacteriële infectie kan stoppen. Ten eerste zijn er middelen die ervoor zorgen dat de celwand van de bacterie kapot gaat of zich niet goed kan vormen. Dit leidt tot de dood van de bacterie. Een voorbeeld van een dergelijk antibioticum is penicilline. Ten tweede zijn er middelen die aangrijpen op het RNA of DNA van de bacterie. RNA en DNA zijn nodig voor het vermenigvuldigen van de bacterie. Door het RNA of DNA van de bacterie te verstoren kan deze zich niet meer vermenigvuldigen.

Welke antibiotica zijn er?

Sinds de ontdekking van antibiotica door Alexander Fleming in 1928 zijn er meer dan honderd verschillende middelen op de markt gekomen. Hieronder een overzicht van veel voorgeschreven antibiotica.

Welke toedieningsvormen zijn er?

Antibiotica kunnen op verschillende manieren worden toegediend. De meest gebruikte toedieningsvormen zijn tabletten, capsules en suspensies (drank) voor inname via de mond, zalven en crèmes voor toediening op huid of ogen, en injecties of infusen voor toediening direct in de bloedbaan.

Toepassingen

Antibiotica worden gebruikt bij zowel behandeling als preventie van bacteriële infecties.

Behandeling

Meestal worden antibiotica gebruikt voor de behandeling van infectieziekten die worden veroorzaakt door bacteriën, zogenaamde bacteriële infecties. Voorbeelden zijn longontsteking door bacteriën (bacteriële pneumonie), hersenvliesontsteking door bacteriën (bacteriële meningitis), blaasontsteking (cystitis), nierbekkenontsteking (pyelonefritis), tuberculose en wondroos.

Onderaan deze webpagina staat een uitgebreide lijst van ziektebeelden waarbij antibiotica kunnen worden gebruikt als behandeling.

Breedspectrum en smalspectrum antibiotica

Als er bij een patiënt aanwijzingen zijn dat de klachten worden veroorzaakt door een bacteriële infectie zal worden overwogen om een antibioticum voor te schrijven. Omdat dan meestal nog niet bekend is om welke bacterie het gaat wordt in eerste instantie een zogenaamde ‘breedspectrum antibioticum’ gegeven. Dat is een antibioticum dat werkt tegen een groot aantal verschillende bacteriën. In de tussentijd wordt aanvullend onderzoek gedaan om erachter te komen welke bacterie de infectie veroorzaakt.

Bacteriologisch onderzoek

Om te achterhalen welke bacterie de infectie veroorzaakt kunnen bacteriekweken worden ingezet. Ook kan met een microscoop onderzoek worden gedaan om te kijken of bacteriën ontdekt kunnen worden. Dat betekent dat lichaamvloeistof, bijvoorbeeld bloed, urine of pus, waar de bacteriën in kunnen zitten bij de patiënt wordt afgenomen. Dit wordt vervolgens in een microbiologisch laboratorium onderzocht. Dit onderzoek wordt gedaan door bacteriologisch analisten onder leiding van een medisch microbioloog.

microscoop

Als de infectie inderdaad door bacteriën wordt veroorzaakt zal vaak een verwekker worden gevonden. Afhankelijk van de ernst van de infectie kan de behandelend arts direct het breedspectrum antibioticum vervangen door een middel dat speciaal gericht is tegen de gevonden bacterie. De arts kan echter ook wachten totdat in het microbiologisch laboratorium de gevoeligheid van de bacterie voor de verschillende antibiotica is bepaald.

Bepalen gevoeligheid van bacteriën voor antibiotica

Voor het bepalen van de gevoeligheid voor antibiotica worden bacteriën gekweekt op een voedingsbodem. Op de voedingsbodem worden kleine hoeveelheden van verschillende antibiotica aangebracht. Als een antibioticum heel goed werkt tegen de betreffende bacterie zal rondom het betreffende middel zich een heldere kring vormen. Daar groeien geen bacteriën meer. Hoe grote de kring, des te beter is het middel werkzaam tegen die bacteriestam.

bepalen gevoeligheid bacteriën voor antibiotica
bepalen gevoeligheid bacteriën voor antibiotica

Op de afbeelding hierboven is een Petri-schaal met voedingsbodem te zien. Op de voedingsbodem zijn bacteriën gaan groeien. Hierdoor is de voedingsbodem troebel geworden. Op zeven plekken zijn verschillende antibiotica aangebracht. De grootte van de heldere kring rondom het antibioticum is een maat voor de werkzaamheid van het antibioticum tegen de betreffende bacterie.

Preventie

Soms worden antibiotica gebruikt om bacteriële infecties te voorkomen. Zo hebben mensen met hartklepgebreken een verhoogde kans op het krijgen van een bacteriële infectie in het hart. Dit wordt bacteriële endocarditis genoemd. Die kans is vooral verhoogd wanneer ze tandheelkundige ingrepen ondergaan. Daarbij kunnen namelijk bacteriën makkelijk in het bloed terechtkomen. Om te voorkomen dat een bacteriële endocarditis ontstaat wordt vaak een antibioticum voorgeschreven.

Bijwerkingen van antibiotica

Net als andere geneesmiddelen kunnen ook antibiotica bijwerkingen geven. Welke bijwerkingen dat zijn verschilt van middel tot middel. Er zijn veel antibiotica die diarree als bijwerking kunnen geven. Dat komt doordat ze, na inname via de mond, de bacterieflora in de dikke darm verstoren. Bacteriën die normaal gesproken in de darm aanwezig zijn en geen schade veroorzaken kunnen dan worden verdreven. Het gevolg kan zijn dat andere bacteriën die wel schadelijk zijn de overhand krijgen. Dit kan leiden tot diarree.

Verder kunnen antibiotica, net als de meeste andere geneesmiddelen, bij sommige mensen overgevoeligheidsreacties veroorzaken.

Naast het veroorzaken van bijwerkingen kunnen antibiotica ook een rol spelen bij het ontstaan van bepaalde ziektebeelden. Een uitgebreide lijst van dergelijke ziektebeelden staat onderaan deze webpagina.

Een bijzondere bijwerking van antibiotica is de zogenaamde Jarisch-Herxheimer reactie. Deze reactie kan optreden als mensen met een infectieziekte die veroorzaakt wordt door spirocheten met antibiotica worden behandeld.

Antibioticaresistentie

Een groot probleem bij gebruik van antibiotica is het ontstaan van resistentie van bacteriën tegen het antibioticum. Met ‘resistentie’ wordt bedoeld dat de bacteriën ongevoelig worden voor het antibioticum. Een dergelijke resistentie ontstaat door aanpassingen in het DNA van bacteriën. Als bacteriën zich vermenigvuldigen zullen steeds opnieuw kopiën van hun DNA worden gemaakt. Hierbij kunnen kleine foutjes ontstaan. Sommige van die foutjes kunnen ertoe leiden dat de bacterie minder gevoelig of ongevoelig wordt voor het antibioticum. Vervolgens zullen deze bacteriën zich verder kunnen vermenigvuldigen, terwijl de bacteriën die wel gevoelig zijn voor het antibioticum worden gedood. Zo krijg je een selectie van bacteriën die ongevoelig zijn. Zij overleven namelijk de ‘aanval’ van het antibioticum en kunnen zich vervolgens gewoon blijven vermenigvuldigen.

Synoniemen

antibacteriële middelen, antibacteriële geneesmiddelen, antibacteriële medicijnen, antibiotische behandeling, antibioticum

Engelse vertaling

antibiotics


APPENDIX

Lijst van ziektebeelden die door antibiotica behandeld kunnen worden

Lijst van ziektebeelden waarbij antibiotica een rol kunnen spelen

Antibiotica kunnen op verschillende manieren bijdragen aan het ontstaan of verergeren van ziekten. Hieronder een overzicht van ziektebeelden die door gebruik van antibiotica kunnen ontstaan.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Scroll naar boven